دیوار جرجان

در دوره ساسانی و نزدیک به ۱۷۰۰ سال پیش دیوار بزرگ جرجان به طول ۲۰۰کیلومتر با نام های قزل آلان، سد اسکندر، سد انوشیروان، سد پیروز و دیوار دفاعی جرجان که طولانی ترین اثر معماری ایران باستان است طی ۹۰ سال ساخته شد.
دیوار بزرگ جرجان بعد از دیوار چین به طول شش هزار کیلومتر و سمیز آلمان به طول ۵۴۸ کیلومتر بزرگ ترین دیوار جهان است. البته گفتنی است که ایده ساخت دیوار چین نیز از روی همین بنا گرفته شده است .
به گفته کارشناسان علت ساخت این دیوار حمله اقوام مهاجری به نام هپتالی ها بود. این قوم مهاجم به دلیل طبیعت زندگی شان که تابع قواعد ایلی بود به دنبال مراتع بهتر، مرزهای شمالی ایران را مورد تهاجم قرار می دادند. به همین علت فیروز پادشاه ساسانی برای جلوگیری از هجوم هپتالی ها به کشور دستور داد تا طولانی ترین دیوار دفاعی کشور در مرز شمال شرقی ایران، شبیه به دیوار چین برای مقابله با ورود این قوم مهاجر ساخته شود. همان قومی که چینی ها نیز برای جلوگیری از هجوم آنها دیوار چین را ساختند. اما این دیوار که در زمان پادشاهان مختلف ساخته شده است نتوانست ایران را از گزند دشمنانش حفظ کند.

این اثر، از نظر موقعیت جغرافیایی طبیعی در امتداد ضلع شمالی جرجان رود کشیده شده و اکنون بقایای آن از دامنه بیلی لوه در غرب پارک ملی گلستان (شرق شهرستان کلاله) آغاز می شود و تا نزدیکی روستای صفاایشان و سواحل قدیمی دریای خزر در بخش گمیشان شهرستان (ترکمن) امتداد دارد. در سال ۱۳۷۸ دیوار جرجان به ثبت ملی رسید و از سه سال پیش تا کنون ادامه کاوش ها توسط هیات مشترک باستان شناسی ایرانی و انگلیسی در دیوار جرجان دنبال می شود.

نخستین پژوهشهای باستان‌شناسی این دیوار توسط ژاک دمرگان فرانسوی درست در 100 سال پیش صورت گرفت که بخشی ار مسیر دیوار را از روی نقشه ترسیم نمود. بعد از او باستان‌شناس فرانسوی (آرن) در سال 1312 خورشیدی بخشی از دیوار جرجان را به صورت پیمایشی، شناسایی و معرفی کرد. در سال 1316 خورشیدی اریک اشمیت آمریکایی با پرواز بر فراز منطقه ، خط قرمز رنگی را بر روی زمین مشاهده کرد که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوه‌‌های پیش‌کمر در شرق استان ادامه یافته است. او با دیدن این منظره عجیب این پرواز را بار دیگر تکرار کرد و با تهیه عکسهای هوایی گام مهمی در شناسایی دیوار برداشت. بعد از ان دکتر محمد یوسف کیانی در سال 1350 با پرواز مجدد بر روی دیوار موفق به برداشتن عکسهای جالب توجهی از دیوار شد و طول دیوار را 175 کیلومتر با 32 قطعه وابسته شناسایی کرد.
در سال 1378 با شروع ساخت سد گلستان بخشی از مسیر دیوار در و محدوده کانال آبیاری و زهکشی سد قرارگرفت و بنابر ضرورت حفظ دیوار آب سد از طریق دو کانال از زیر دیوار هدایت شد. بعد از آن در سال 1381 ، دیوار در شش فصل کاوش شد که اطلاعات فراوانی از آن به دست آمد. به طوری که هم اکنون باستان‌شناسان طول دیوار را 200 کیلومتر می‌دانند. از آنجایی که در برخی از نوشته‌های این دیوار تا مرو ادامه داشته ، باستان‌شناسان احتمال می‌دهند طول دیوار بیشتر از 200 کیلومتر باشد که در کاوش‌های آینده به جواب آن خواهند رسید. همچنین تا قبل از تخمین زده می‌شد اما بر طیق آخرین نمونه‌های آزمایش شده در آزمایشگاه‌های معتبر این دیوار مربوط به دوره ساسانی است.

 

 حمید عمرانی مدیر پایگاه پژوهشی دیوار بزرگ جرجان از ادامه حفاری های دیوار جرجان بعد از ۲۵ سال می گوید؛ براساس عکس های هوایی و نقشه های ارائه شده ۲۰۰ کیلومتر از مسیر دیوار و ۳۸ قلعه در ضلع جنوبی دیوار، خندق، کوره های آجرپزی، کانال های هدایت آب و سد باستانی شناسایی شده اند. اما بخش عظیمی از دیوار و تاسیسات وابسته دستخوش آسیب های جدی در طول زمان شده اند.
وی وجود معماری منظم در طول مسیر ۲۰۰ کیلومتری را از جمله ویژگی های مهم دیوار بزرگ جرجان می داند و می افزاید؛ این دیوار به طور کامل از مصالح آجر و خشت ساخته شده است. شاخص ترین ویژگی دیوار، نظام مهندسی، شیوه معماری، مدیریت آب در سیستم دفاعی آن است که به وسیله کانال های باستانی آب را از طریق رودخانه «گرگان رود» به سمت خندق و کوره های آجرپزی و زمین های پایین دست هدایت می کرده است.
عمرانی از روش کاوش دیوار می گوید؛ از آنجا که تعداد قلعه های موجود در دیوار بزرگ جرجان زیاد است نمی توان همه آنها را مورد کاوش های باستان شناسی قرار داد به همین علت با استفاده از روش بررسی ژئوفیزیک به روش مغناطیس سنجی و الکتریکی می توان آثار را بدون آنکه حفاری صورت گیرد در زیر زمین دید و از وجود آنها باخبر شد. در این روش هیچ گونه حفاری صورت نمی گیرد و تخریبی نیز برای آثار در بر ندارد و بدون آنکه خاک منطقه دست خورده شود، می توان به معماری های موجود در خاک دسترسی پیدا کرد.
وی معتقد است حفاری دیوار و قلعه ها مستلزم یک کار گسترده ۲۰ ساله است و ادامه می دهد؛ به علت نبود بودجه ما توان نگهداری از همین مقداری که حفاری شده است را نیز نداریم. در صورتی که می توان با نورپردازی و تبلیغات این اثر تاریخی را به مردم معرفی کرد.
هرچند دیوار جرجان برای ثبت جهانی در یونسکو معرفی شده است اما همچنان نبود اعتبار برای تهیه نقشه های توپوگرافی و کاداستر برای تعیین عرصه، نبود حریم استحفاظی و عدم رعایت حریم منظری دیوار و تاسیسات وابسته و داشتن عرصه و حریم مصوب که یکی از اساسی ترین موارد احراز شرایط ثبت در فهرست آثار جهانی است، روند ثبت جهانی این اثر باستانی را با مشکل روبه رو کرده است.
عمرانی شناسایی و معرفی آثار در سطح جهانی و تلاش برای حفظ آنها در کنار دریافت کمک های فنی و کارشناسی را از جمله مزیت های بسیار با اهمیت ثبت یک اثر در فهرست آثار ملی می داند و می گوید؛ هرچند دیوار بزرگ جرجان در طول صدها قرن خسارات غیرقابل جبران دیده اما با ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو امید می رود این دیوار و سایر محوطه های باستانی همجوار، ابعاد جهانی پیدا کنند و در حفظ و حراست از همه جاذبه های فرهنگی و تاریخی این اثر کوشش بیشتری شود.

 

دیوار جرجان در مناطق کوهستانی 2و در دشت 10 متر عرض داشته و آجرهای بزرگ آن ابعاد 41 در 41 و قطر 10 سانتیمتر در دهها کوره آجرپزی پخت می‌شده است. بسته به خاک منطقه‌ای که آجر پخته می‌شد رنگ آن از نخودی تا قرمز فرق می‌کند. خندقی 30 متری هم در جلوی دیوار کنده شده که آب از طریق آن به دشتها و کوره‌های مسیر می رسید. از ارتفاعات پیشکمر تا روستای زاو در پارک ملی گلستان که 35 کیلومتر است بخشهایی از دیوار سالم‌تر باقی مانده و با حفاری در چندین نقطه خوشبختانه بقایایی دیوار از زیر خاک بیرون آمده است.

 

در کاوش‌هایی که تا کنون انجام شده‌است 2 هزار متر مربع از دیوار حفاری گردیده‌است که درپی‌آن یک آتشگاه و استراحتگاه سربازان که فضا وابسته به دیوار بوده کشف شده‌است. همچنین دو قلعه از حدود 38 دژ تخمین زده در طول دیوار کاوش شده که به نظر محل سکونت سربازان بوده است. قلعه‌ها از اندازه‌های 120 در 120 متر شروع و بزرگترین آن به 240 در 300 متر می‌رسید. اکنون برای حفاظت دیوار در قسمت‌هایی از آن در دو طرف دیوار میله گذاری انجام شده تا حریم دیوار حفظ و از خرابی آن جلوگیری شود. راندن خودروها بر روی آجرهای ریخته از دیوار موجب شکستن و از بین آنها می‌شود و بعضی از اهالی از آجرهای دیوار برای ساختمان‌سازی خود استفاده کرد‌ه‌اند. همچنین رعایت نکردن حریم دیوار از سوی سازمانهای دولتی خسارتها‌ی فراوانی را به دیوار زده است.
بر طبق گزارشات مردمی نمونه‌هایی از آجرهای دیوار نزدیک ساحل دریای خزر و در داخل خلیج گرگان دیده است. در فصل آینده کاوش باستان شناسان قصد دارند باستان‌شناسی زیر آب دریای را با کمک غواصان انجام دهند تا آثار معماری احتمالی مدفون شده دیوار جرجان را در زیر آب بدست آورند. گفتنی است دیوار تمیشه دیوار دیگری در جنوب دیوار بزرگ جرجان است که بخش شمالی آن در خلیج گرگان وجود دارد و احتمال اینکه دیوار بزرگ جرجان و تمیشه زمانی یک دیوار بوده است.

در طول مسیر دیوار بزرگ جرجان تا کنون ۳۸ قلعه که بزرگ ترین آنها ۲۰ هکتار و کوچک ترین ۴ هکتار است شناسایی شده است. عمرانی همچنین از لایه نگاری معماری داخلی قلعه ها می گوید؛ بررسی های ژئوفیزیک برای شناسایی معماری داخلی بعضی از قلعه ها چیزی را نشان نداد. چون حفاری های غیرمجاز پیش از انقلاب معماری داخلی آن را به هم زده بود اما در قلعه یی در روستای «مالای شیخ» موفق به شناسایی معماری داخلی چون برج شدیم. مدیر پروژه بزرگ دیوار جرجان معضلات جدی این دیوار را قرارگیری روستا ها در عرصه و حریم دیوار و خندق و تاسیسات وابسته به آن بیان می کند و ادامه می دهد؛ کشت و زرع، وجود کارخانجات صنعتی، تیر چراغ برق، راه و جاده سازی تهدیدهای مهم دیوار بزرگ جرجان هستند که به دلیل کمبود اعتبار در بخش تملک و خرید و آزاد سازی حرایم محوطه های فرهنگی، تاریخی همچنان شاهد تخریب این اثر ارزشمند هستیم .